Ο ΑΓΩΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Ο Μακεδόνικος αγώνας (1904-1908), δηλαδή ο αγώνας για την προστασία της Μακεδονίας, ήταν η τελευταία και πιο κρίσιμη φάση της προσπάθειας των Ελλήνων να απελευθερώσουν την περιοχή.
Με τη βοήθεια εθελοντών από την ελεύθερη Ελλάδα, οι Έλληνες της Μακεδονίας οργάνωσαν επαναστατικά απελευθερωτικά κινήματα το 1854 και το 1878. Στο δεύτερο μάλιστα κίνημα, χιλιάδες Έλληνες επαναστάτες από την ελεύθερη Ελλάδα και τη Μακεδονία ξεσηκώθηκαν εναντίον των Τούρκων και κήρυξαν την ένωση με την Ελλάδα. Αρχηγοί των κινημάτων αυτών ήταν κυρίως Έλληνες οπλαρχηγοί από τη Μακεδονία, που είχαν εγκατασταθεί στην ελεύθερη Ελλάδα, καθώς και απόγονοι τους. Οι επαναστάτες αντιμετώπισαν ισχυρές τουρκικές στρατιωτικές δυνάμεις και αναγκάστηκαν να καταφύγουν στην ελεύθερη Ελλάδα. Όμως η επανάσταση αυτή έδωσε τη δυνατότητα στην ελληνική κυβέρνηση να προβάλει το δίκιο της Μακεδονίας στο συνέδριο του Βερολίνου και να πείσει τις Μεγάλες δυνάμεις να μην παραχωρήσουν την περιοχή στη Βουλγαρία, που τη διεκδικούσε. Η Μακεδονία παρέμεινε έτσι επαρχία της Τουρκίας.
Οι Βούλγαροι ήθελαν την αυτονομία της Μακεδονίας, για να μπορέσουν ύστερα να πετύχουν την προσάρτηση της. Άρχισαν τότε να στέλνουν στη Μακεδονία αντάρτες (κομιτατζήδες) και πράκτορες, που πίεζαν τους κατοίκους, ιδίως τους ιερείς και τους δασκάλους, να δηλώσουν ότι ήταν εξαρχικοί, ότι δηλαδή ανήκαν στην ανεξάρτητη βουλγαρική εκκλησία.
Οι Έλληνες αντιμετώπισαν αποτελεσματικά τη βουλγαρική απειλή. Οι ελληνικές κοινότητες και οι πολιτιστικοί σύλλογοι, το Οικουμενικό πατριαρχείο και οι μητροπόλεις, η ελληνική κυβέρνηση και τα προξενεία στη Μακεδονία ενίσχυσαν τα ελληνικά σχολεία της περιοχής και περιφρούρησαν τις εκκλησίες της.
Συγχρόνως αξιωματικοί του ελληνικού στρατού, όπως ο Παύλος Μελάς από την Αθήνα, ο Κωνσταντίνος Μαζαράκης και ο Τέλλος Αγαπηνός (Άγρας) και οπλαρχηγοί από όλες τις ελληνικές περιοχές, ο Γεώργιος Τσόντος από την Κρήτη, ο Παναγιώτης Παπατζανετέας από τη Μάνη, ο Κωνσταντίνος Γαρέφης από το Πήλιο, ο Κώτας από τη Φλώρινα κ.ά. μαζί με πολλούς ντόπιους Έλληνες, σχημάτισαν ανταρτικές ομάδες για την προστασία των Ελλήνων της Μακεδονίας. Αυτοί ήταν οι Μακεδονομάχοι, που πολέμησαν για την προστασία της Μακεδονίας. Τις προσπάθειες των ανταρτικών αυτών ομάδων συντόνιζαν αξιωματικοί του ελληνικού στρατού, διπλωμάτες, όπως ο πρόξενος Θεσσαλονίκης Λάμπρος Κορομηλάς, και ο υποπρόξενος στο Μοναστήρι Ίων Δραγούμης και ιεράρχες, όπως ο μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης, κ.α.
Έτσι ναυάγησε η προσπάθεια των Βουλγάρων να αλλοιώσουν την εθνική συνείδηση των κατοίκων της Μακεδονίας, που απελευθερώθηκε από τον ελληνικό στρατό στους Βαλκανικούς πολέμους (1912-1913).